Tα τραίνα ως κινηματογραφική μεταφορά

Έβλεπα ξανά κάπου στην αρχή της ταινίας του Murnau Αυγή. Υπήρχε ένα τραίνο που διέσχιζε την οθόνη, ωραία φιλμαρισμένο.

Υπάρχει κάποιος λόγος που τα τραίνα αποτελούν μέρος της μυθοπλασίας του κινηματογράφου, τουλάχιστον στην πρώτη περίοδό του, μέχρι το τέλος του μεσοπολέμου, αλλά και μετά;

Δεν είναι μόνο το ότι οι αδελφοί Λυμιέρ κινηματογράφησαν ως πρώτο φιλμάκι ένα τραίνο, στο οποίο φιλμάκι υπάρχουν όλα τα είδη σχεδόν των πλάνων, θεωρουμένων κατά το μέγεθός τους. Αυτό είναι μια εξήγηση, αλλά πολύ χαλαρή και δίχως μεγάλη πειστικότητα. Θα μπορούσα να την ονομάσω “οι ρίζες”, ή “η αρχή”. Προσπαθούν να αναγάγουν την ιστορία του κινηματογράφου σε ένα εγχείρημα “πρώτης φοράς”, “αρχής”, η οποία έγινε από αυτούς που το επεχείρησαν “για πρώτη φορά” . Αλλά αυτοί για ποιο λόγο το επεχείρησαν;

Υπάρχουν και ψυχαναλυτικού τύπου εξηγήσεις, του στυλ “ένα τραίνο που μπαίνει σε ένα τούνελ”, το τραίνο είναι φαλλικό σύμβολο κλπ. Αυτό θα ήταν ένα είδος “αγρίας ανάλυσης” (wild analysis). Ούτε αυτό όμως εξηγεί το γιατί εν τέλει.

Η δική μου άποψη, που σχηματίστηκε ξαφνικά την στιγμή που έβλεπα την Αυγή, είναι ότι το τραίνο αποτελεί εν μέρει μεταφορά της ίδιας της ταινίας. Αυτό μπορεί να νοηθεί πολλαχώς: το τραίνο είναι κατ' αρχάς το ίδιο ένα μεταφορικό μέσο, μεταφέρει στην πραγματικότητα, γιατί λοιπόν να μην είναι προνομιακή μεταφορά για το σινεμά; Όταν μια ταινία δείχνει ένα τραίνο, την ίδια τη στιγμή αυτή το τραίνο μεταφέρει την ταινία με τη σειρά του, διότι η εικόνα του τη στηρίζει. Τούτο βέβαια θα μπορούσε να ειπωθεί για πολλά μεταφορικά μέσα που έχουν δειχθεί και συνεχίζουν να δείχνονται στα φιλμ. Όμως ένα τραίνο υποστηρίζεται από τις ράγες πάνω στις οποίες κινείται. Δεν είναι μόνο μεταφορά της ταινίας, είναι η ίδια η ταινία, το σελλουλόιντ όπως κυλά στα ράουλα, στις τροχιές (rails). Αν δούμε ένα φιλμ, η διαδοχή των εικόνων είναι όπως τα χάσματα ανάμεσα στις τραβέρσες των σιδηροτροχιών. Ο επαναληπτικός θόρυβος που κάνουν οι τροχοί πάνω στις ράγες είναι αυτός της κινηματογραφικής μηχανής, και από τα παράθυρα οι επιβάτες βλέπουν να ξετυλίγεται μπροστά τους ένα έργο σε τράβελιν, που πήρε ενδεχομένως το όνομά του από το εγχείρημα για το οποίο ήσαν κατάλληλα τα τραίνα παλιότερα. Εξ άλλου ένα τράβελιν χρειάζεται κίνηση της μηχανής πάνω σε τροχιές, σαν αυτές του τραίνου. Το τραίνο δεν μπορεί να αφήσει τις ράγες του και να συνεχίσει αλλού, όπως ακριβώς ίσως και η ίδια η ταινία. Ένα ταξίδι με το τραίνο έχει αρχή και τέλος, ακόμη κι αν το τραίνο κάνει πολλές φορές το ίδιο δρομολόγιο (και ανάποδα, από το τέλος στην αρχή, αλλά στην ταινία αυτό αντιστοιχεί απλώς το ξανατύλιγμα της μπομπίνας, ώστε να καταστεί έτοιμη για επαναπροβολή, συνήθως δεν βλέπουμε μια ταινία ανάποδα, ενώ στο τραίνο μπορεί να υπάρχουν επιβάτες).

Και last but not least, ένα τραίνο μοιράζεται με την ταινία τον μεγάλο μύθο της μηχανής, και μάλιστα της κινητήριας μηχανής. Μπορεί το τραίνο να είναι αυτοκινούμενο ενώ η ταινία όχι, αλλά μηχανή υπάρχει και στα δύο. Εξ άλλου μόνο η μηχανή είναι αυτοκινούμενη, όχι τα βαγόνια.

Θεωρώ, δηλαδή, ότι η προνομιακή μεταχείριση της οποίας έχει τύχει το τραίνο στον κινηματογράφο οφείλεται στο γεγονός ότι αποτελεί άριστη μεταφορά για το κινηματογραφικό ταξίδι, και μάλιστα από πολλές απόψεις. Εδώ έθιξα κυρίως μια παραγνωρισμένη πλευρά της μεταφοράς αυτής, την ίδια την κίνηση και το γεγονός ότι και ο κινηματογράφος ξεκίνησε ως μηχανική τέχνη, τέχνη μηχανών, και σε μεγάλο βαθμό είναι ακόμη, όσο κι αν η ίδια η μηχανή έχει πλέον εξελιχθεί.

Εξ ου και η γοητεία που συνοδεύει κάθε τραίνο που κινείται εντός της κινηματογραφικής εικόνας: εδώ το σινεμά δείχνει τον εαυτό του ή έστω μιαν άποψή του, ένα μέρος της ιστορίας του, που έχει συνδεθεί στενά με αυτό. Η κινηματογραφική εικόνα που δείχνει ένα τραίνο είναι αυτοαναφορική σε μεγάλο βαθμό. Τη στιγμή που τη βλέπουμε, ξέρουμε ότι βλέπουμε κινηματογράφο, αν και αυτό δεν δηλώνεται ίσως ρητά, διότι δεν χρειάζεται.

Ας κατεβώ λοιπόν σ'αυτόν τον σταθμό, ίσως τελικά ξαναδώ την Αυγή και δεν παραμείνω μόνο στην αρχή, αν και η αυγή είναι πάντα η αρχή μιας νέας μέρας.